Η θεώρηση της ισχύος ή του αποτελέσματος μιας συλλογικότητας ως διάνυσμα συνιστωσών

Του Σταύρου Κατσούλη

Δύσκολο να βρει κανείς στις κοινωνικές ή/και συλλογικές προσπάθειες των ανθρώπων μεγαλύτερο μύθο από το αξίωμα ότι "το σύνολο είναι πάντα μεγαλύτερο από την μονάδα". Αυτός ο μύθος πολλές φορές εκφράζεται και αλλιώς. Για παράδειγμα, μπορεί να εστιάζει στην δύναμη ή την ισχύ: "η δύναμη του συνόλου είναι μεγαλύτερη από αυτήν της μονάδας ή του ατόμου", δηλαδή, το πασίγνωστο "ισχύς εν τη ενώσει".

Είναι φυσικό να υπάρχει σχεδόν έμφυτη αυτή η διαπίστωση, κι όμως, αν κανείς την αναλύσει λίγο πιο λεπτομερώς, θα ανακαλύψει, ότι το αξίωμα αυτό δεν ισχύει πάντα, αλλά απαιτεί συγκεκριμένες προϋποθέσεις για να ισχύσει. Το μεγαλύτερο λάθος που γίνεται κατά την αποδοχή αυτού του μύθου, είναι ότι τα μέρη που συγκροτούν το υποκείμενο του αξιώματος, έχουν τα ίδια ή όμοια χαρακτηριστικά, ποσοτικά και ποιοτικά.

Αν πάρουμε για παράδειγμα το συχνά συμφραζόμενο πλαίσιο, που είναι οι άνθρωποι και η σχέση τους εντός ή εκτός μιας συλλογικότητας, τότε μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει, ότι εάν το σύνολο απαρτίζεται από επί μέρους δυνάμεις ή άτομα που διαφωνούν ριζικά, ή ακόμη χειρότερα αντιμάχονται τις προσπάθειες των άλλων, τότε το αποτέλεσμα, είτε αυτό εκφράζεται ως ισχύς ή κάποιο άλλο μετρήσιμο αποτέλεσμα, μπορεί σαφέστατα να είναι μικρότερο από αυτό που θα μπορούσε κάποιος ως άτομο να υλοποιήσει.

Μπορεί κανείς να παρομοιάσει το αποτέλεσμα μιας συλλογικότητας ως ένα διάνυσμα που έχει συνισταμένη ενέργεια/ταχύτητα και κατεύθυνση η οποία μπορεί να παράγει κάποιο έργο εφ' όσον έχει βέβαια "ταχύτητα" (και η συνισταμένη δεν παράγει μηδενική), ασχέτως αν δεν μιλάμε κατ ανάγκη για φυσικές δυνάμεις, αλλά και για άλλες ανθρώπινες ή πνευματικές δράσεις, όπως για παράδειγμα την πολιτική ή την υλοποίηση κοινωνικών απαιτήσεων.

Βλέποντας λοιπόν την οποιαδήποτε συλλογική δράση κάτω από αυτό το πρίσμα, δηλαδή με την μορφή του συνισταμένου διανύσματος, μπορεί να βγάλει κανείς κάποια ενδιαφέροντα συμπεράσματα:

Δεν αρκεί ούτε κατά διάνοια η ενότητα για να ισχύσει το αξίωμα αυτό. Κι όταν λέμε συντονισμό μέσα στο πλαίσιο αυτό, γινόμαστε αυτομάτως πολύ πιο συγκεκριμένοι. Μιλάμε για κατεύθυνση, κι όχι απλά π.χ. συγχρονισμένη ή πολυπληθή δράση. Διότι, για να παράξει έργο, η συνισταμένη φορά και κατεύθυνση, θα πρέπει να έχει τις συνιστώσες δυνάμεις της από κάποιο συγκεκριμένο βαθμό και πάνω στραμμένες προς μια όχι κατ ανάγκη ταυτόσημη, αλλά σίγουρα μια "φορά" η οποία έχει την ίδια γενική κατεύθυνση.

Εάν μάλιστα, οι κατευθύνσεις των μερών είναι αντίθετες ή διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, τότε είτε έχουμε είτε αντιστροφή του επιθυμητού αποτελέσματος δηλαδή οπισθοχώρηση, ή στην δεύτερη περίπτωση, σημαντική απόκλιση. Και στις δύο περιπτώσεις ο στόχος δεν είναι πλέον επιτεύξιμος. Και υπάρχει και μια τρίτη περίπτωση στην οποία επίσης ο στόχος δεν επιτυγχάνεται: Όταν το συνισταμένο διάνυσμα δεν έχει ταχύτητα, δηλαδή μένει στάσιμο, επειδή ακριβώς ο συνδυασμός των δυνάμεων παράγουν μηδενική χρήσιμη ισχύ. Ισχύ,που στην περίπτωσή μας σημαίνει πρόοδο.

Είναι προφανές λοιπόν, ότι εάν μια συντονισμένη δράση μιας συλλογικότητας θέλει να παράξει έργο, τότε θα πρέπει να υπάρξει είτε ελεύθερα εκπεφρασμένη συντονισμένη δράση, είτε βεβιασμένα συντονισμένη δράση.

Ωστόσο, υπάρχουν σημαντικότατες διαφορές μεταξύ των δύο αυτών τρόπων παραγωγής έργου δια μέσου μιας συλλογικότητας.

Στην περίπτωση όπου το έργο υλοποιείται δια μέσου ελεύθερα συνισταμένης δράσης των μερών του συνόλου, έχουμε στην ουσία το αποτέλεσμα μιας δημοκρατικής διαδικασίας: Όλοι παίρνουν κάποιο ποσοστό από αυτά που επιθυμούν εφ όσον όπως είπαμε, η γενική κατεύθυνση όλων είναι όμοια. Το αποτέλεσμα δε όσον αφορά τις λεπτομέρειες και συγκεκριμένες πρακτικές που θα προκύψουν, μπορεί να είναι και σχετικά απρόβλεπτο, μια και οι ισορροπίες, είτε ταξικές είναι αυτές, είτε οικονομικής φύσεως, είτε αφορούν την σχέση ιδιωτικών και δημόσιων συμφερόντων, αναδιαμορφώνονται σε συνεχή χρόνο και ελεύθερα μέσα στο συνεχώς διαμορφούμενο συλλογικό επίπεδο. Ταυτόχρονα, μια τέτοια κατάσταση μπορεί κάλλιστα να επιφέρει μια γενικότερη πρόοδο και προοδευτική θεώρηση ή αύξηση της, παρέχοντας έναν μηχανισμό για βελτίωση και πάλι σε συνεχή χρόνο.

Στην περίπτωση του βεβιασμένου συντονισμού, τα αποτελέσματα είναι αναπόφευκτα πολύ διαφορετικά: Πρώτα και κύρια, υπάρχει η απαίτηση η γενική κατεύθυνση ή φορά η οποία αναφέρθηκε παραπάνω, να είναι όσο το δυνατόν πιο ταυτόσημη ανάμεσα στα μέλη που συγκροτούν το σύνολο. Αυτό με την σειρά του, σκοτώνει την προοδευτική σκέψη κι ακόμη χειρότερα ευνουχίζει πολυεπίπεδα την συλλογικότητα, μετατρέποντάς την σε έναν κοινωνικό οργανισμό που αδυνατεί πλέον να διορθώσει καταστάσεις, ακόμη κι αν αυτές απαιτούνται. Ο συντηρητισμός και η στασιμότητα, είτε αυτή είναι ιδεολογική είτε οργανωτική, γίνονται αυτοσκοπός, η ελεύθερη έκφραση περιορίζεται και τέλος, τα συμφέροντα που υπηρετούνται, είναι αποκλειστικά και μόνο αυτών που αποφασίζουν την συγκεκριμένη κατεύθυνση. Το χειρότερο και τραγικότερο βέβαια, είναι ότι επειδή ακριβώς δεν είναι δυνατόν κάθε μέλος του συνόλου να έχει ταυτόσημες κατευθύνσεις και ως εκ τούτου υπάρχει κάποια τριβή και αντίσταση, ο βεβιασμένος σκοπός να υλοποιείται με αργούς ρυθμούς και επιπροσθέτως, θα υπάρχουν πάντα και προσπάθειες έμμεσες ή άμεσες, εξοβελισμού όλων αυτών που προκαλούν ή παράγουν αρκούντως αρνητικό συγκερασμένο αποτέλεσμα στην προαποφασισμένη κατεύθυνση.

Δεν είναι λοιπόν και παράδοξο όταν ηγετικές μορφές συλλογικοτήτων, κομμάτων, κυβερνήσεων κλπ. να απαιτούν βεβιασμένα ή να μεθοδεύουν την χειραγώγηση των επί μέρους συνιστωσών τους. Είναι γιατί στην αρχή φαντάζει πολύ πιο εύκολο και ίσως και ο μοναδικός τρόπος, όταν υπάρχουν συγκεκριμένοι στόχοι στους οποίους δεν συμφωνούν όλοι 100%, είτε λόγω απλής διαφοροποίησης, είτε διότι οι πραγματικοί στόχοι είναι γνωστοί μόνο σε αυτούς που αποφασίζουν, κι όχι το σύνολο.

Αλλά ξεχνούν όλοι αυτοί που επέλεξαν τον δρόμο της χειραγώγησης κι όχι της ανοιχτής, ελεύθερης και πραγματικά συλλογικής διαδικασίας, ότι αυτός ο δρόμος, αργά η γρήγορα, είναι καταδικασμένος να έχει βραδεία πρόοδο στην καλύτερη περίπτωση και βίαια διάλυση στην χειρότερη με τελικό αποτέλεσμα πάντα την αποτυχία, λόγω ακριβώς των προβλημάτων που αναφέρθηκαν παραπάνω.

Όποιος λοιπόν, πραγματικά θέλει να υπηρετήσει το κοινό συμφέρον με τον καλύτερο δυνατό τρόπο, θα πρέπει να διαφυλάξει ως κόρη οφθαλμού την συλλογική συνισταμένη θέληση/κατεύθυνση και να αποφεύγει την χειραγώγηση ή την βίαια ή με άλλον τρόπο μεθοδευμένο έλεγχο του συνόλου.

Κι όποιος θέλει να σκοτώσει και να ευνουχίσει την πρόοδο, να εισάγει τον συντηρητισμό, την παρακμή και στο τέλος σίγουρα την αποτυχία στην συλλογικότητα του, καλά θα κάνει να πάρει τον έλεγχο όπως-όπως, αγνοώντας ή μαχόμενος και διώχνοντας κάθε αντίθετο λόγο η πράξη και να αναγκάσει με όποιον τρόπο θέλει το σύνολο να ακολουθήσει τις διαταγές του.

Πηγή: Σταύρος Κατσούλης